Θυμάμαι έντονα, κάθε φορά που μπαίνω στο Λακκί, από τη θάλασσα, τα λόγια των παιδιών στο Λυχνάρι, ότι υπήρχε πιο παλιά ένα μόνο φωτάκι μέσα στη νύχτα, που έφεγγε σα λυχναράκι, και καθώς προσέγγιζε το πλοίο σε τραβούσε και σε κατεύθυνε στο “δαιμόνιο πτολίεθρο”. Αυτό το μικρό φως, ευάλωτο αλλά επίμονο.
Ένα νησί παράξενο, ένα αισθησιακό οχυρό, μια διαμόρφωση του Αιγαίου ασφαλής και αυτάρκης.
Φτάνοντας στο νησί -ως ξένος- ίσως δε περιμένεις πολλά, ίσως και να μη δεις πολλά.
Μένοντας όμως εκεί αρχίζουν σιγά σιγά να εμφανίζονται τα όντα της Λέρου -η φύση του τόπου, τα αρχιτεκτονικά συμβάντα, οι άνθρωποί της- που φωλιάζουν στα “οχυρά” της. Υπάρχει μια ιαματική γη που δέχεται και προφυλάσσει τη διαφορετικότητα, με έναν τρόπο φυσικό και ήρεμο.
Διάσπαρτα μέσα στα χωράφια και στις εξοχές οι κατοικιές, ορθογώνια και δωρικά, αγροτικά σπίτια, φτάνουν μέχρι τις παρυφές των οικισμών, όπου τα κτίσματα μεγαλώνουν και ψηλώνουν: τα αστικά σπίτια. Με ίδιες ρίζες -αστικές- με νεοκλασικές επιρροές τα αρχοντικά, πιο περίοπτα και μεγάλα, πολλές φορές είναι τα εξοχικά την Λεριών Αιγυπτιωτών.
Στη Λέρο όμως είναι σαν να υπάρχει μια επιπλέον τροπή στην ιστορία, ένα θύλακας μοναδικός μιας ιστορίας διαφορετικής, προστατευτικής “οχυρωματικής”, αρχίζοντας από το αμυντικά λαϊκά σπίτια, τα πυργάκια -σπάνια και πανέμορφα- μέχρι το δίκτυο από τις πυροβολαρχίες στις κορυφογραμμές.
Το Λακκί είναι από μόνο του ένα ξεχωριστό κεφάλαιο, αποτελεί ένα πρότυπο ολοκληρωμένου σχεδιασμού αστικού χώρου. Την περίοδο 1912-1943 η Λέρος ήταν μια σημαντική Ιταλική ναυτική και αεροναυτική βάση, λόγω της θέσης αλλά και της μοναδικής μορφολογίας της. Στο Λακκί δημιουργήθηκε μια νέα πόλη με μοντέρνα πολεοδομία και αρχιτεκτονική, πρωτοποριακή για την εποχή της σε όλη την Ευρώπη. Σήμερα το Λακκί αποτελεί ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά παραδείγματα του ιταλικού ρασιοναλισμού προσαρμοσμένο θαυμάσια στην Ελληνική «μικρό-κλίμακα».
Έξω από τον μοναδικό πολεοδομικό ιστό του Λακκιού, τα τεράστια για την τοπική κλίμακα κτίσματα που έμειναν πίσω από τους Ιταλούς στέκουν άδεια και εντυπωσιακά. Μετά την ενσωμάτωση στην Ελλάδα χρησιμοποιήθηκαν για να καλύψουν κάθε είδους μαζικές ανάγκες: έτσι η Λέρος φιλοξενεί διαδοχικά και χωρίς ανάπαυλα τις Βασιλικές Τεχνικές Σχολές, το μεγάλο δημόσιο ψυχιατρείο, τα στρατόπεδα κρατούμενων στη διάρκεια της δικτατορίας και σήμερα τους πρόσφυγες.
Η Λέρος διαθέτει μια εντελώς μοναδική για τα ελληνικά δεδομένα φυσιογνωμία: η αρχιτεκτονική ποικιλότητα, το πολιτιστικό απόθεμα, η δυναμική της αρχιτεκτονικής και πολεοδομικής φυσιογνωμίας της είναι ανυπέρβλητη.
Είναι προφανές ότι υπάρχει μια απόσταση στη σχέση των Λεριών με το κτιριακό απόθεμα ο υποχρεωτικός εξ-ιταλισμός της κατοχής, οι καταστροφές του πολέμου, οι φυλακές, το άσυλο, έριξαν βαριές σκιές και θλίψη. Επιπλέον κάθε αναφορά σε αρχιτεκτονική ολοκληρωτικών συστημάτων είναι ένα είδος ταμπού.
Δεν είναι τυχαίο όμως ότι στον τόπο αυτό με τις σκιές, ένα επίμονο φως καίει και καλεί.
Στη γη αυτή, με τη τόσο πονεμένη και έντονη ιστορία, στο σκαμμένο έδαφος -κυριολεκτικά και μεταφορικά- άνθισε η δημιουργία, και υπερίσχυσε η φωτεινή ενέργεια: εδώ oι πολιτικοί κρατούμενοι -εκ των οποίων διανοούμενοι και καλλιτέχνες, όπως ο Γιάννης Ρίτσος και ο πολιτικός και αντάρτης Μανώλης Γλέζος- αγιογράφησαν από το 1968 έως το 1971 στην Αγία Κιουρά, τη λαχταριστή παλλόμενη ζωή, πέρα από το παρόν μας: οι θρησκευτικές σκηνές, με το απλοϊκό και μοντέρνο στυλ τους, με φιγούρες που εμπνευσμένες από συνκρατούμενους, από ντόπιους και φύλακες συνεπαίρνουν με τη ζωντάνια και την αμεσότητά τους.
Στις υψηλότερες κορυφές της Λέρου βρίσκονται Ιταλικές αντιαεροπορικές πυροβολαρχίες, από το ύψος τους μπορείς και δεις όλη την περίμετρο του νησιού. Κάποιες είναι τεράστια έργα που περιλαμβάνουν κτίρια στρατώνες, υπόγειες δεξαμενές νερού και καταφύγια, παρατηρητήρια και βάσεις πυροβόλων. Στην καρδιά του πολέμου, στους τοίχους αυτών των κτιρίων στρατιώτες ζωγράφισαν θαυμάσια έργα, περίεργες επιγραφές και ζωγραφιές, τα όποια σώζονται ακόμα και σήμερα.
Η Λέρος αυτήν την κομβική στιγμή στον χρόνο, νιώθουμε ότι αποτελεί μια πρόκληση για ένα σχέδιο ανάπτυξης, που να πατάει στην κλίμακα του νησιού αλλά να έχει στρατηγική επιρροή και εμβέλεια. Να μπορεί να συνδυάζει την ανάδειξη του πολιτιστικού αποθέματος, της μοναδικής αρχιτεκτονικής και πολεοδομικής φυσιογνωμίας της και ιστορικής παράδοσης, με καινοτόμες δράσεις, που να μπορούν να βοηθήσουν και την οικονομική ανάπτυξη.
Η ιδιαίτερη παρουσία αυτή του νησιού στο αρχιπέλαγος πιστεύουμε βαθιά ότι μπορεί να διατηρηθεί ζωντανή και είμαστε σίγουρες ότι μπορεί να προσελκύσει το εστιασμένο ενδιαφέρον συγκεκριμένων ομάδων και ατόμων, και κατά προέκταση να δώσει ώθηση στην τοπική παραγωγική διαδικασία.
Όχι μόνο στον εφήμερο καλοκαιρινό τουρισμό αλλά σε υπηρεσίες ειδικού ενδιαφέροντος πολλών κατευθύνσεων, που αυτή τη στιγμή βρίσκονται σε “ύπνωση”, υπολειτουργούν και θα πρέπει να κάνουν την επανεκκίνηση. Υπηρεσίες που ιδανικά θα απλώνονται χρονικά σε ετήσια διάρκεια, και θα έχουν σχέση με αυτό που συμβατικά ονομάζεται: αρχιτεκτονικός, πολιτιστικός, ιστορικός τουρισμός , θεραπείες ευεξίας, καταδυτικός, ιστιοπλοϊκός, περιπατητικός τουρισμός.
Επιπλέον λόγω της παράδοσης των -σήμερα παρεξηγημένων- τεχνικών σχολών οραματιζόμαστε μια σύγχρονη τεχνική, μεσογειακή ακαδημία, εξειδικευμένης έρευνας και εκπαίδευσης στις τοπικές τεχνικές που θα τις συνδέει με την καλλιτεχνική παράδοση που ήδη υπάρχει στο νησί.
Η Λέρος είναι θαυμάσιο ότι ήδη αποτελεί την πατρίδα διεθνών καλλιτεχνών που μαζί με τους τοπικούς δημιουργούς και τεχνίτες, απολαμβάνουν τη μοναδική της ατμόσφαιρα και την εκπέμπουν στις δημιουργικές τους αφηγήσεις.
Σημαντικοί πολιτιστικοί σύλλογοι για μουσική, χορό και θέατρο, πρωτοβουλίες, εκθέσεις και εκδηλώσεις είναι παρούσες όχι μόνο το καλοκαίρι, εδώ η ζωή όλο το χρόνο είναι συναρπαστική. Σύλλογοι για το κοινό καλό ανθίζουν και δημιουργούν. Η Λέρος έχει ξεκλειδώσει για εμάς, στην εταιρία μας design και αρχιτεκτονικής, την Αnaktae, ένα δημιουργικό δωμάτιο που στην Αθήνα ήταν κλειστό.
Στο νέο αυτό χώρο έχει κατοικείσει ο Kyrios, η νέα μας δημιουργική οντότητα που γεννήθηκε στη Λέρο μέσα στην ποικιλότητα, τη δυναμική και την θετική της ενέργεια. Ο Kyrios είναι σαν να έχει ζήσει πολλές ζωές, και είναι η χαρά της ζωής. Είναι ταυτόχρονα νεαρός, μεσόκοπος και μέντορας, είναι σοφός και ήρεμος, δοτικός και καταδεκτικός.
Οραματιζόμαστε ότι με τον Kyrio θα συμβάλουμε στην χαρτογράφηση, στην προσέγγιση του δρόμου για την υλοποίηση ενός σχεδίου που συνδυάζει δυναμική και ευαισθησία. Υπάρχουν πολλά πράγματα που μπορούν να γίνουν, πολλά δίκτυα – τα σημεία τους που πρέπει να ενωθούν, συνάψεις και σχέσεις που προσδοκούμε να ευδοκιμήσουν. Αυτά που όμως δε φαίνονται όταν φτάσεις, υπάρχουν κάτω από την επιφάνεια.
Κάπου στα βόρεια, δίπλα στο αρχαίο έλος, βουλιάζει το ιερό για την Άρτεμη, που προστάτευε την οχυρή και πλούσια Λέρο -με τις άγριες κυνηγετικές της όρνιθες. Είναι κάτω από την επιφάνεια, αλλά υπάρχει, και φαντάζομαι έντονα την ανάδυση του. Κάθε φορά που φτάνω την βλέπω.
