Η Λέρος, στον τομέα της Εκπαίδευσης, έχει να επιδείξει πλούσια δραστηριότητα., που οφείλεται στο αδιάλειπτο ενδιαφέρον των ξενιτεμένων παιδιών της να «προικίζουν» τα Σχολεία της γενέτειράς τους με διάφορα χρηματικά ποσά, αλλά και στη φιλομάθεια των Λερίων.
Η άνθιση των Γραμμάτων στο νησί κατά τον 17ο , 18ο και 19ο αιώνα αποδεικνύεται από τα μεγάλα ονόματα των δασκάλων, που δίδαξαν στα Σχολεία του και από τα διδασκόμενα μαθήματα σ’ αυτά.
Στο τέλος του 17ουαιώνα στη Σχολή της Παναγιάς Κάστρου ο Σπανδωνής δίδαξε Ελληνικά, Λογική του Αριστοτέλους, Αριθμητική και Ιστορία. Στην αρχή του 18ου αιώνα ονομαστοί δάσκαλοι ήσαν οι: Νικήτας Πέτρου ο Λέριος, ο Γαβριήλ Καρνίτης, o Πάτμιος Δανιήλ, φιλόσοφος και πολυμαθέστατος, μετέπειτα Επίσκοπος Σεβαστείας και Μητροπολίτης Βιζύης, ο Επίσκοπος Λέρνης Ιγνάτιος, λόγιος και άριστος μουσικός.
To 1838 η Κοινότητα της Λέρου ανεγείρει οικοδόμημα που στέγασε τα σχολεία: «Ελληνικόν» και «Αλληλοδιδακτικόν». Μαρμάρινη επιγραφή πάνω από την είσοδο έγραφε: «Η ΠΗΓΗ ΤΗΣ ΣΟΦΙΑΣ, Ο ΧΟΡΗΓΟΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ, ΛΕΡΙΟΙ ΜΟΥΣΑΣ ΤΙΜΩΣΙ». Από το 1865 λειτουργούσε «Παρθεναγωγείο», στο οποίο φοιτούσαν 200 περίπου κορίτσια.
Τα Σχολεία των αρρένων ήταν το «Αστικόν Σχολείον» (1880), στο οποίο φοιτούσαν 350 μαθητές και το «Ελληνικόν Σχολείον» (1882 ή 1884) στο οποίο φοιτούσαν 70 μαθητές και αποτελούσε τον κατώτερο κύκλο της Μέσης Εκπαίδευσης, με διευθυντή Σχολάρχη.
Στο Κτίριο της Αστικής Σχολής, που σήμερα στεγάζει το Αρχαιολογικό Μουσείο, υπάρχει εντοιχισμένη η εξής μαρμάρινη επιγραφή:
«ΑΣΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΕΝ ΛΕΡO, ΙΔΡΥΘΕΊΣΑ ΔΑΠΑΝΗ ΤΗΣ ΕΝ ΚΑΙΡΩ ΛΕΡΙΑΚΗΣ ΑΔΕΛΦΟΤΗΤΑΣ ΕΝ ΕΤΕΙ 1882».
Ο 19ος αιώνας τελειώνει και ο κώδικας των ευεργετών είναι γεμάτος ονόματα και δωρεές. Με την πάροδο των χρόνων συντελείται η αναγέννηση των Σχολείων της Λέρου. Έτσι το 1890 ο Βασίλειος Νικολαϊδης, Λεριός «εξ Αιγύπτου», χτίζει το «Νικολαϊδειον Παρθεναγωγείον», ένα από τα καλύτερα Παρθεναγωγεία της Ανατολής και το προικίζει με 1.000 χρυσά εικοσάφραγκα το χρόνο, για τη συντήρησή του
Το 1910-1912 ο Θεόδωρος Γ. Μαλαχίας χτίζει το λαμπρότερο Νηπιαγωγείο του Αιγαίου, το «Μαλαχίειο Νηπιαγωγείο» και συγκαταλέγεται στους Μεγάλους Ευεργέτες του νησιού.
ΙΤΑΛΟΚΡΑΤΙΑ
Το 1912 αρχίσει η ιταλική κατοχή. Στη Λέρο τότε λειτουργούσαν 7 σχολεία με 8 δασκάλους και 7 δασκάλες, 490 μαθητές και 300 μαθήτριες.
Το 1913 ιδρύεται το Ημιγυμνάσιο Λέρου, το οποίο στα 1929 αναγνωρίζεται σαν πλήρες Γυμνάσιο και λειτουργεί μέχρι το σχολικό έτος 1933-1934. Το 1926 οι Ιταλοί εισάγουν υποχρεωτικά τη διδασκαλία της Ιταλικής γλώσσας στα Εκπαιδευτήρια της Δωδεκανήσου, ενώ το 1937 τα ελληνικά σχολεία μετατρέπονται σε ιταλικά και απαγορεύεται η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας, για να επαναλειτουργήσουν, με την άδεια των Γερμανών, ως «Ελληνικές Σχολές Λέρου» το 1943-44.
Eκείνα τα δύσκολα χρόνια, μια πλειάδα δασκάλων και δασκαλισσών, κάτω από αντίξοες συνθήκες, προσέφεραν τις υπηρεσίες τους, διδάσκοντας στους μαθητές τους τα Ελληνικά Γράμματα, τον Ελληνικό Πολιτισμό και την Εθνική μας Ιστορία, με πίστη και αυταπάρνηση.
Αξίζει ιδιαίτερη ευγνωμοσύνη και ύψιστη τιμή σε όλους αυτούς, που μόχθησαν για να εδραιωθεί η Ελλάδα στα πολύπαθα νησιά μας και να διατηρηθεί άσβεστη η φλόγα της παιδικής ελληνικής ψυχής.
Σήμερα λειτουργούν στη Λέρο 4 Δημοτικά, 6 Νηπιαγωγεία (φοιτούν πάνω από 600 παιδιά ηλικίας 4-12)
2 Γυμνάσια, 1 Γενικό Λύκειο και 1 ΕΠΑΛ.
Μετά την απελευθέρωση (31 Μαρτίου 1947), οπότε ο αντιναύαρχος Περικλής Ιωαννίδης υπογράφει το Πρωτόκολλο Παράδοσης της Δωδεκανήσου στην Ελλάδα, παύουν να υφίστανται οι αρμοδιότητες της Εφορείας Σχολών Λέρου, για τη λειτουργία των εκπαιδευτηρίων του νησιού, τον διορισμό και την μισθοδοσία των εκπαιδευτικών, τη συντήρηση των διδακτηρίων κλπ. Από εδώ και πέρα αρμόδια θα είναι η Ελληνική στρατιωτική Διοίκηση Δωδεκανήσου, μέχρι τηνΕνσωμάτωση των Δωδεκανήσων (7 Μαρτίου 1948), οπότε θα αναλάβει πλέον το Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων του Ελληνικού Κράτους. Το σχολικό έτος 1950-1951, οι μαθητές δημοτικής εκπαίδευσης έφταναν τους 800 περίπου και ήταν αναγκασμένοι να στεγαστούν στα δύο διδακτήρια που έμειναν αλόβητα εκ των βομβαρδισμών του 1943, το Νικολαΐδειο και το Μαλαχίειο. Τα άλλα δύο είχαν πληγεί σοβαρά. Η μεν Αστική σχολή είχε καταστραφεί ολοσχερώς, έστεκαν μόνον οι τοίχοι της όρθιοι, το δε Αρρεναγωγείο είχε τη στέγη του ετοιμόρροπη και έπρεπε να εγκαταλειφθεί. Η Εφορεία Σχολών, βλέποντας την σοβαρότητα της κατάστασης παίρνει απόφαση, τον Σεπτέμβριο του 1950 να καλύψει μεγάλο μέρος των πολυδάπανων επισκευών των βομβαρδισμένων σχολικών κτιρίων, από τα κληροδοτήματα κυρίως των: Βασιλείου Νικολαΐδη και Θεολόγου Μαρκόπουλου.129 Ίδρυση δύο εξαθέσιων Δημοτικών Σχολείων στην Αγία Μαρίνα
Μετά την Ενσωμάτωση (1948), το «Νικολαΐδειο Παρθεναγωγείο και το Μαλαχίειο Νηπιαγωγείο συνέχισαν τη λειτουργία τους ως Δημοτικά Σχολεία πλέον. Το μεν Παρθεναγωγείο με την ονομασία «Β΄ 6/θ. Δημοτικό Σχολείο Αγίας Μαρίνας Λέρου» και 1ο διευθυντή τον κ. Γεώργιο Φλάγκο, το δε Μαλαχίειο Νηπιαγωγείο με την ονομασία «Α΄ 6/θ. Δημοτικό Σχολείο Αγίας Μαρίνας Λέρου» και 1ο διευθυντή τον παπα- Τσαγκάρη.
Μετά δύο περίπου δεκαετίες, το 1970, τα δυο Σχολεία συγχωνεύτηκαν υπό ενιαία διεύθυνση με την ονομασία: “8/θ. ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΑΓΙΑΣ ΜΑΡΙΝΑΣ ΛΕΡΟΥ” και Διευθυντή τον Κώστα Βρατσάλη.
Ίδρυση Διτάξιου Σχολείου στον Ξηροκάμπο
Έναν μήνα αργότερα, οι κάτοικοι του Ξηροκάμπου με αίτημά τους ζητούν ίδρυση δημοτικού σχολείου στην περιφέρειά τους, όπου διαμένουν 85 μαθητές, « … οἵτινες εἶναι ἠναγκασμένοι ὑπό τάς σημερινάς παντοῖας στερήσεις νά ἐκκινῶσιν ἐκ τῆς περιοχῆς ἐκείνης καί μεταβαίνωσιν εἰς τό Σχολεῖον Λακκίου.»130 Έτσι, αποφασίζεται η ίδρυση διτάξιου δημοτικού σχολείου στον Ξηρόκαμπο και προτείνεται ως δάσκαλος του Σχολείου Λακκίου Τσιγαδάς Ευστράτιος.
Το σχολείο θα στεγαστεί και θα λειτουργήσει για μια δεκαετία σε ανεπαρκή οικήματα μέχρι το 1961, οπότε θα στεγαστεί στο νέο διδακτήριο, το οποίο ανηγέρθη σε οικόπεδο του Δημοσίου με δαπάνες από το κληροδότημα Θεολόγου
Ίδρυση Δημοτικού Σχολείου Αλίντων (1948)
Το σχολικό έτος 1948-1949, αμέσως μετά την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου, στο πλαίσιο αποσυμφόρησης του κέντρου αλλά και για να εξυπηρετούνται καλύτερα οι μαθητές απομακρυσμένων περιοχών λειτουργεί παράρτημα του Δημοτικού Σχολείου Αγίας Μαρίνας στην περιοχή των Αλίντων, μέχρι το σχολικό έτος 1964-1965, με την επωνυμία Δημοτικό Σχολείο Αλίντων. Εκείνα τα χρόνια στεγάζεται σε κτίρια της παραλίας των Αλίντων γι’ αυτό έχει την ονομασία Σχολείο Αλίντων. Από το σχολικό έτος 1965-1966 μεταφέρεται σταδιακά στη σημερινή του θέση, στην περιοχή Καμάρα, σε οικόπεδο της Παναγίας του Κάστρου Λέρου. Στην αρχή μεταφέρονται δύο τάξεις και στεγάζονται σε δύο προϋπάρχουσες αίθουσες. Με δωρεά του ευεργέτη Λεοντίδη, χτίζονται το επόμενο διάστημα άλλες τρεις αίθουσες και λειτουργεί πλέον ως 5/θέσιο. Το σχολικό έτος 1975-1976 συγχωνεύεται με το μονοθέσιο Δημοτικό Σχολείο Παρθενίου. Το σχολικό έτος 1981-1982 συγχωνεύεται με το μονοθέσιο Δημοτικό Σχολείο Γούρνας και λειτουργεί ως 6/θέσιο. Το σχολικό έτος 2000-2001 προάγεται σε 8/θέσιο.
(Πηγή: Kώστας Ασλανίδης από την προσωπική του εργασία για την “Ιστορία της Εκπαίδευσης στην Λέρο)
